Stare srpske kuće – Vojvođanska, Moravska, Šumadijska kuća i druge

Karakteristike tradicionalnih srpskih kuća

Prve srpske kuće nastaju na ovim prostorima nakon 9. veka. One su bile jednostavne i praktične, ali vremenom se folklorna arhitektura razvijala pod različitim uticajima (Otomansko carstvo, Austrougarska) i napredovala, stvorivši različite stilove gradnje u različitim delovima zemlje, od kojih je svaki imao svoje specifičnosti.

Neki od osnovnih principa vezanih za izgradnju tradicionalnih srpskih kuća koji su zajednički svim stilovima gradnje jesu racionalnost i funkcionalnost. Srpskom seljaku najbitnije je bilo da kuća zadovoljava njegove osnovne potrebe, štiti od klimatskih uslova podneblja na kom se nalazi i da ju je moguće sagraditi od materijala dostupnih u blizini, a što ekonomičnije i lakše.

Po svojoj formi, stare srpske kuće delile su se na jednoćelijske, dvoćelijske i višećelijske. Jednoćelijske su bile kuće u kojima se živelo zajedno sa stokom koju seljak poseduje. Dvoćelijske su nastale kasnije i to su kuće koje su odvojile stanovanje od štale za stoku. Višećelijske nastaju poslednje, na višem stepenu razvoja, kada se kući dodaju ostava i trem. Ovakve kuće karakteristične su za Vojvodinu.

Pored toga seljak je tada gradio objekte za stoku u zadnjem dvorištu, a u prednjem dvorištu prostor namenjen za boravak mladih ukućana. Kasnije u starosti on bi prelazio u taj prostor, dok bi glavnu kuću naselili mlađi članovi porodice.

U nastavku, predstavljamo vam različite vrste starih srpskih kuća i njihove karakteristike.

Čatmara – stara srpska kuća od granja

Čatmara je kuća koja se gradila od čatme (turski: çatma). Čatma je pleter ili naboj – konstruktivni građevinski element nastao od ispletenog pruća (granja), koje se premazivalo mešavinom ilovače i slame. Ovaj tip kuće pojavio se u Srbiji u prvim decenijama 19. veka.

Čatmare su građene kao stambene kuće, u početku su bile pravougaone osnove i dvoćelijske. Njihova unutrašnjost sastojala od dve prostorije: odžaklije i sobe. Kasnije, s razvojem stambenog prostora, broj prostorija se polako povećavava, a samim tim se i oblik čatmare menja. Specifične su bile po sjajnim proporcijama između tela kuće i krovne mase, koje su ostale nepromenljive kroz sve epohe razvoja i predstavljaju trajnu arhitektonsku i likovnu odliku ovog tipa kuće.

Moravska kuća – tradicionalna kuća Pomoravlja

Kuća karakteristična za Pomoravlje je Moravska kuća, koja je u prošlosti bila prvenstveno građena kao dvoćelijska bondručara (tip kuće koja se gradi od drvenog kostura ispunjenog lakšim materijalom i blatom). U jednoj prostoriji Moravske kuće nalazio se dnevni boravak sa ognjištem, uz koji je najčešće stajala sofra sa tronošcima. Ova soba imala je ulazna vrata i vrata koja vode u sobu za spavanje u kojoj se nalazila i peć.

Razvijeniji oblici ove kuće imaju i po tri prostorije, kao i dekorativno obrađeni trem sa lukovima. Krov moravske kuće obično je od šindre i ponekad viši od zidova.

Šumadijska kuća u kojoj se ništa ne prepušta slučaju

U Šumadiji se gradila dvoćelijska kuća sa sličnom dispozicijom, enterijerom i nameštajem kao u pomoravlju. Tradicionalno se Šumadijska kuća sastojala od vajata, ambara i trema i tako činila jedno kompaktno domaćinstvo. Šumadijska kuća na padini imala je i zadnja vrata koja su omogućavala domaćinu da napusti kuću preko zadnjeg izlaza u slučaju opasnosti.

Vojvođanska kuća – prva planska gradnja na ovim prostorima

Kuće su u Vojvodini vekovima postavljane planski. Sva sela su parcelisana po ortogonalnom sistemu, a zemljište je parcelisano na ulicu. U Panoniji se gradila karakteristična kuća od blata u tzv. ušorenim naseljima zbijenog tipa. Za razliku od njih, u brdskim predelima naselja su razbijenog tipa.

Vojvođanska kuća ima prednju sobu, zadnju sobu i kuhinju, a sa južne strane se u sklopu svake kući nalazi veliki trem koji se do ulice završava devojačkom sobom.

Ognjište u vojvođanskoj kući se nalazi u srednjem delu i u pitanju je otvoreno ognjište sa ukrašenim dimnjakom koji se nalazi iznad njega. U ostalim sobama se nalaze seljačke peći koje se lože iz kuhinje. Kuća se u početku pokrivala trskom, a kasnije biber crepom. Prozori gledaju ka jugu i zapadu. Ovaj tip kuće se zadržao do današnjih dana, a ista dispozicija se koristila i u doba baroka i secesije, s jedinom razlikom u ukrašavanju čela zgrade.

Brvnara – rustični stil koji i danas inspiriše

Ovaj tip kuće se gradi u predelima gde postoje šume i najstariji je tip zgrada na našim prostorima. Osnovne brvnare su bile jednoćeliske ili dvoćeliske, a kasnije su im dodavani i ostava i trem.

U prošlosti su bile izuzetno praktične i izdržljive kuće, a i danas inspirišu mnoge pri gradnji vikendica. Pokrivale su se slamom, lubom ili šindrom (drvenim krovom od daščica). Brvnare su karakteristične za u široke prostore u brdskim i planinskim predelima. Postoje dinarske i alpske brvnare.

U brvnarama je enterijer bio krajnje jednostavan, zidovi su uglavnom bili od talpi ili polu-oblica, pod od ilovače a nameštaj su seljaci pretežno sami izrađivali. Spavalo se uz ognjište koje u brvnari može biti otvoreno i zatvoreno. Dimnjaci su se, ukoliko ih je bilo, posebno ukrašavali. Od nameštaja imale su škrinje, klupice, drvene stolove, sofre, a prepoznatljiva je bila i specijalno ukrašena stolica za gosta – stolovača. Tremovi brvare su se takođe posebno ukrašavali ukoliko ih je bilo.

Dinarska kuća – prepoznatljivi domovi na Dinarskim planinama

Dinarske kuće najčešće su bile brvnare, talpare ili gredare. One su građene u stočarskim krajevima u selima razbijenog tipa. Tamo gde su domaćinstva udaljena jedno od drugog.

Dinarska kuća je po pravilu prizemna zgrada, nekad samo sa jednom prostorijom. Brvnare jednodelnog tipa su bile glavno mesto stanovanja seljaka stočara iz 18. veka. Zbog čestih ratova i feudalnih odnosa seljaci su svoje kuće tada gradili u skromnijim razmerama.

Tek kasnije, usled promena u načinu života i ekonomskog napretka, one dobijaju i složenije oblike. Građene su bez temelja i u osnovi su kvadratnog ili pravougaonog oblika. Zidovi su im od brvna ili tesane grede, položene vodoravno jedna na drugu. Krov je visok i strm radi bržeg odvođenja kišnice. Klasična Dinarska kuća pokrivena je slamom, daskom, šindrom ili šimlom ređanom na više redova.

Vrata joj se nalaze u jednom kraju zgrade, a ne na sredini kao što je slučaj kod dvodelne brvnare. Dinarska kuća nema tavan, a pod je uglavnom od nabijene zemlje. Na sredini prostorije nalazi se otvoreno ognjište. Umesto prozora, na brvnima su prorezani mali otvori.

Gradska kuća – narodna arhitektura u gradovima

Kuće po gradovima gradske narodne arhitekture u početku se nisu mnogo razlikovale od kuća na selima jer se većina građana pored zanatske delatnosti bavila i poljoprivredom, ali kako je vreme odmicalo one su se sve brže menjale, pod uticajem drugih kultura.

Po svojoj dispoziciji su skoro simetrične i razvijenog oblika u poređenju sa prethodnim kućama s ove liste. S vrata se ulazi u prostor za komunikaciju (unakrsno postavljeni hodnici s malim stepeništem koje vodi do prostorija u centralnom delu i ulaza u sobe).

Tu se nalazi i stepenište koje vodi na sprat zgrade i ostavlja prostor za četiri prostorije u uglovima u kojim se nalaze peći sa lončićima. Tavanica je u ovim građevinama obično od drveta i ukrašena rozetom, a prozori na sobama su prostrani. Primer jedne ovakve kuće u Beogradu je Milošev konak koji se nalazi u Topčiderskom parku.

Izrada projekta za kuću u stilu nekih od starih srpskih kuća je sve popularnija i mnogi se, u želji da pobegnu od velikih gradova i sivila zgrada uniformisanog izgleda, danas pri izgradnji svojih domova okreću tradiciji. Tako se po Šumadiji mogu sve češće videti novoizgrađene kuće u prepoznatljivom Šumadijskom stilu.

Ukoliko su i vas inspirisale neke od ovih kuća, kontaktirajte naš arhitektonski biro, kako bi vam naši eksperti osmislili idejno rešenje koje je savršen spoj tradicionalne i moderne arhitekture!